Bronisław Piotr Piłsudski urodził się 2 listopada w Zułowie (obecnie Zalavas) na Wileńszczyźnie w rodzinie ziemiańskiej jako trzecie dziecko i najstarszy syn Józefa Wincentego Piotra Piłsudskiego (1833–1902), herbu Kościesza (odwrócona) odmiana Piłsudski, i Marii z Billewiczów (1842–1884), herbu Mogiła.
Pożar dworu w Zułowie, rodzina Piłsudskich przenosi się wkrótce do Wilna.
Kompozycja Józefa Wincentego Piłsudskiego Valse roumaine w wykonaniu Aleksandra Opolskiego.
Śmierć matki, Marii Piłsudskiej.
Po udaremnionym zamachu na cara Rosji Aleksandra III, Bronisław Piłsudski, zadenuncjowany przez Michaiła N. Kanczera, jednego ze spiskowców, zostaje zatrzymany w swoim mieszkaniu i osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej. Jego brat Józef zatrzymany w związku z odkryciem spisku i przesłuchany, otrzymuje w trybie administracyjnym nakaz karnego osiedlenia się we wschodniej Syberii.
Zagadnienie aresztowania przybliża infografika umieszczona na wystawie stałej Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, w Galerii Ziuk.
Egzekucja w Twierdzy Szlisselburskiej pięciu skazanych na karę śmierci, w tym Aleksandra I. Uljanowa, starszego brata Władimira Iljicza Uljanowa – późniejszego Lenina.
Bronisław Piłsudski rozpoczyna drogę na zesłanie: wyrusza pociągiem z Petersburga przez więzienie Butyrki w Moskwie do Odessy, gdzie dociera 6 czerwca.
Fragment wspomnień Edmunda Płoskiego:
Pamiętam ten pierwszy dzień spotkania się z nim, jego wielką radość, gdy usłyszał pierwsze na Sachalinie słowa polskie. Zabrałem go do swojego mieszkania. Tam się dziecko rozpłakało i szczerze, ze wszystkimi szczegółami, dzieje swego zesłania opowiedział. Padł ofiarą tragicznej sadowej omyłki, tak częstej w systemie sprawiedliwości rosyjskiej. Miał licznych kolegów Rosjan z czasów gimnazjalnych i z nimi w Petersburgu stosunki utrzymywał, nie wiedząc zresztą i nie interesując się tym, co oni robią, Marzył o nauce i o swej w tej dziedzinie karierze w przyszłości. W liczbie bliskich kolegów miał niemal za najbliższego Kanczera. Prócz osobistych zalet tego młodzieńca zbliżyły Bronisława do niego i stanowisko ich rodzin i zbliżony poziom kultury. Toteż byli w Petersburgu przyjaciółmi. Jako przyjacielowi, udzielił on Kanczerowi na jego prośbę swego pokoju. Miał bowiem ten pokój osobne wejście i był izolowany od sąsiedztwa. Kanczer pozorował tę prośbę potrzebą takiego pokoju na koleżeńskie zebranie, odczyt lub coś podobnego. Oczywiście Bronisław zdawał sobie sprawę, że zebrania koleżeńskie i odczyty lub czytanie wspólne jakichś książek, legalnymi nie było, nigdy jednak nie przypuszczał i myśl taka do głowy mu nie przychodziła, aby tam knowano spiski terrorystyczne lub preparowano bomby. A jednak to właśnie robili owi koledzy Kanczera i on sam w tym uczestniczył. Gdy spisek wykryto, uczestników z bombami w ręku, zatrzymano, Kanczer w depresji, jakiej uległ w więzieniu, tak częstej zresztą wśród niewyrobionych młodzieńców, nie tylko wydał Piłsudskiego, ale co gorsza, widocznie chcąc się ratować, zeznał to co mu kazano, że Piłsudski świadomie dawał swe mieszkanie na tę robotę rewolucyjną i w Petersburgu i w Wilnie. Zaprzeczenie tych oskarżeń przez Piłsudskiego, uprzedziło tym bardziej żandarmów w mniemaniu, iż Piłsudski należał do organizatorów zamachu i był niemal jego mózgiem. Na sądzie Kanczer wprawdzie cofnął swe zeznania, ale to już nie pomogło. To też, gdy młodzieńcom tym ujętym z bombami pod pachą na Newskim Prospekcie, gdzie miał przejeżdżać car, dano po 10 lat katorgi, Piłsudskiemu dano lat 15. W drodze jechali razem w jednym przedziale okrętu. Tu Kanczer przepraszał Piłsudskiego za swoją zbrodnię względem niego, błagał o przebaczenie i przebaczenie to, od gołębiego serca Bronisiowego, uzyskał. Obiecał on mu i przebaczenie i zapomnienie tej winy i nie skarżenie się towarzyszom. Mnie to opowiadał, zobowiązując słowem honoru do zachowania tajemnicy. Tajemnica jednak się nie utrzymała, bez żadnego zresztą naszego udziału. W mieszkaniu naszym, bardzo zresztą ubogim i prymitywnym, z gołymi z belek ścianami, z podłogą pełną szpar, ale staraniem rąk kobiecych nieco ozdobionym Bronisław poweselał. Wydawało mu się, że wolność wraca, że jest znów na wsi, w oficynie ojcowskiego majątku i w gronie rodzinnym. W więziennej kazamacie wydał mi się znacznie ponad swój wiek starszym, może wskutek zmęczenia, które odbijało się na jego twarzy. Tutaj, przeciwnie, widziałem przed sobą młodego chłopca, jasnego blondyna, z drobnymi łagodnymi niebieskimi oczyma, ożywionego i rozweselonego. Wyraz tępej rozpaczy, jaki widziałem w koszarze, na jego twarzy, zniknął niemal w całości. W rozmowie o czekającej go przyszłości, snuł obrazy pogodne, pełne nadziei.
Piłsudski wykonuje pracę wyznaczoną więźniom skazanym na katorgę (praca przy wyrębie lasu, później pomoc w budowie cerkwi), zajmuje się także nauczaniem dzieci urzędników i przymusowych osadników – Rosjan.
Po raz pierwszy styka się z kulturą Gilaków (obecnie Niwchów), rdzenną ludnością Sachalinu. Jak pisze, „jedyne na całej wyspie środowisko moralnie niezepsute […] Zbliżyłem się do tych ludzi wymierających, leczyłem ich, szczepiłem na ospę, uczyłem czytać i pisać, byłem tłumaczem i orędownikiem wobec władzy.”
Wędrówka rodziny Gilaków z Aleksandrowskiego obwodu do Tymowskiego oraz rybacy – Gilacy nad rz. W. Aleksandrowką z albumu Bronisława Piłsudskiego z fotografiami Sachalinu, ze zbiorów Polskiej Akademii Umiejętności.
Józef Piłsudski składa do ministra spraw wewnętrznych pisemną prośbę o przeniesienie na Sachalin. Otrzymuje odmowę.
Czwinend tuhuś (Słowa z żalu po tobie)
Zamierzasz jechać na kontynent
Porzucisz mnie i odjedziesz.
Kocham cię. Małe dzieci i dorosłe kobiety
Żałują po tobie. A ty się cieszysz, że wyjeżdżasz.
Żal mi, ale co począć.
O mnie zapomnisz,
Pomyślisz i porzucisz.
Żal mi, lecz cóż począć?
Byłeś jak ojciec;
Gdy chcieliśmy jeść,
Robiłeś wszystko, byśmy mogli
Nakarmić się strawą.
Zawsze jak ojciec.
Lecz jeśli wyjedziesz, porzucisz mnie
I kto powie, że jeść będę mogła
I za czyje pieniądze?
Ciągle myślę o sobie,
Że mi ciebie szkoda,
Podczas gdy ty nawet o mnie myśleć nie będziesz.
Transkrypcja:
Czi kektych winynd
Ninych wiinynd
Czi eeimund/ maczkyn szank/
Uljachynd inyjne/
Czwinefuro janilio
Czi ach pchohol’ chiswpin
Ynych wijnyna/ kerifur
Janile czwinyfur
Janile pytyk cheta kyrychar juiwo
Jan itjałch nany/ nund nund itch
Inuty/ ersz paranta/ czi nyn ynych
Wijchyj hynkra/ nat itygyn
Ininda/ nat czcha kiś
Ininda/ koholi michiś
Czwinefure/ hantoch ehrilio
Piłsudski kończy pierwszą pracę z zakresu etnologii pt. „Nużdy i potriebnosti sachalinskich Giliakow” (Położenie i potrzeby Gilaków na Sachalinie), którą publikuje w Chabarowsku w „Biuletynie Oddziału Przyamurskiego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego” (1898, t. 4, z. 4).
Bronisław Piłsudski otrzymuje pozwolenie, pod nadzorem policyjnym, na roczny pobyt we Władywostoku, gdzie przenosi się w połowie marca. Pracuje jako kustosz w muzeum OIAK (Towarzystwo Badań Kraju Amurskiego), z rocznym wynagrodzeniem w wysokości 600 rubli.
Pisze do Antoniego Czechowa z prośbą o egzemplarz książki Podróż na Sachalin i Daleki Wschód; pisarz przysyła pracę.
Odwiedza wieś Sijancy (dawna nazwa japońska: Ochiai, obecnie Dolinsk).
Prawdopodobnie wówczas po raz pierwszy spotyka Ciusammę, w późniejszym czasie partnerkę i matkę dwojga jego dzieci.
Odwiedza wsie Sijancy i Otosan, organizuje w obu wsiach szkoły czytania i pisania (formalnie otwarte zimą). W pierwszej nauczycielem zostaje osiemnastoletni Indyn, w drugiej – dwudziestosiedmioletni Taronji (Tarōji Sentoku)
Przebywa we wsi Rure (jap. Rorei) na wschodnim wybrzeżu, gdzie zapisuje podania ustne, pieśni, legendy i po raz pierwszy nagrywa hauki („pieśni o bohaterach”).
Piłsudski przenosi się do wsi Ai (jap. Aihama, później skonsolidowana z innymi wsiami w Shirahama), spędza tam zimę, zajmując chatę z bali w stylu rosyjskim należącą do Bafunkego (Aikichiego Kimury), znanej wśród sachalińskich Ajnów osobistości. Dom Bafunkego staje się odtąd dla etnografa stałą bazą wypadową; w domostwie tym często przebywa Ciusamma, córka Śirekuy – starszego brata Bafunkego.
Przez trzy miesiące przebywa w wiosce Ai, gdzie intensywnie uczy się języka Ajnów, w tym przez pół miesiąca (15 lutego – 1 marca) przebywa w wiosce Rure, gdzie dokonuje tłumaczeń legend i hauki. Zapewne wtedy zakochuje się w bratanicy Bafunkego – Ciusammie. Czasami w literaturze nazywana jest ona przez Japończyków mylnie Shinkinchō.
Stan chorego na gruźlicę Indyna znacznie się pogarsza, młodzieniec umiera w szpitalu w Korsakowie.
Bronisław Piłsudski sporządza raport o działalności szkół czytania i pisania we wsiach Sijancy i Otosan w okresie zimy 1902/1903.
Piłsudski opływa łodzią wschodnie wybrzeże w kierunku południowym, odwiedzając po drodze Obusaki (Fusaki), Ochohpokę (Ochikai, obecnie Rusnoje), Tunajczę (Tonnai, obecnie Ochotskoje), Airupo (Airō, obecnie Swobodnaja). We wsi Tunajcza dokonuje nagrań hauki i oina („pieśni o bogach”) w wykonaniu Yasunosukego Yamabego i innych.
Piłsudski pomaga spotkanym w Hakodate Ajnom oszukanym przez Japończyka wrócić do domu, do Shiraoi, wspierając ich pieniędzmi przeznaczonymi na badania. Jest to Śpańram Nomura (Shiran Nomura) z rodziną z Shiraoi. Z tego też powodu zespół badawczy w pierwszej kolejności odwiedzi wioskę Shiraoi, na wschód od Hakodate, a nie, jak planowali początkowo, za północnym wschodzie i północy wyspy.
Statkiem „Higomaru” zespół dociera do portu Muroran, skąd koleją udaje się do Shiraoi, następnie do kotanu (ajnuskie określenie osady, wsi) Ajnów. Mieszkają w domu Śpańrama i są jego gośćmi, pozostają tam do końca sierpnia, prowadząc badania. Szczegółowy opis pobytu w Shiraoi, życia i kultury Ajnów zamieści Wacław Sieroszewski w swojej książce Wśród kosmatych ludzi (Warszawa 1938).
Zespół przebywa w Sapporo około 2–3 dni. Piłsudski zatrzymuje się w domu misjonarza Johna Batchelora, który odnotowuje ów fakt w swojej Autobiografii w artykule Nadchodzi rzadki gość.
Nieoficjalna prośba gubernatora wojskowego Sachalinu Michaiła N. Lapunowa o przeprowadzenie badań na temat aktualnej sytuacji Ajnów w okręgu korsakowskim oraz przygotowanie projektu mającego na celu poprawienie przepisów prawnych dotyczących zarządzania tubylcami.
Zainicjowana przez Bafunkego, stryja Ciusammy, ceremonia ślubna Bronisława Piłsudskiego i Ciusammy.
Pobyt w Korsakowie, zbieranie datków, gromadzenie przyborów szkolnych i książek dla szkoły czytania i pisania, która rozpoczyna działalność w Najbuczi. Von Bunge, pełniący obowiązki gubernatora, wspiera projekt kwotą 200 rubli. Piłsudski przyjeżdża do Najbuczi 29 listopada.
Piłsudski z uczniami ogląda we wsi Ai rytuał ofiary z lisa (dosłownie „odesłania ducha” iomante), przygotowany wspólnie z Bafunkem.
Cesarskie Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne przyznaje Bronisławowi Piłsudskiemu srebrny medal za nadzwyczajny wkład w badania naukowe.
Kolekcje zebrane przez Piłsudskiego i Sieroszewskiego znajdują się obecnie m.in. w Muzeum Antropologii i Etnografii Rosyjskiej Akademii Nauk, Kunstkamera.
Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej. Zamknięcie szkoły i internatu w Najbuczi.
Ciusamma wydaje na świat pierwsze dziecko Piłsudskiego, syna Sukezō Kimurę.
Piłsudski podejmuje przerwaną w czerwcu poprzedniego roku wyprawę na północny Sachalin (pomimo wojny). Wyrusza psim zaprzęgiem z wioski Ai i kieruje się na północ wzdłuż wschodniego wybrzeża, aby 5 kwietnia dotrzeć do najdalej na północ położonej wsi Najoro (Najoro, jap. Nairo, obecnie: Gastello), a następnego dnia – 6 kwietnia – do wartowni Tichmieniewsk (jap. Shisuka, obecnie: Poronajsk) w rejonie jeziora Tarajka.
Zatrzymuje się w rejonie Tarajki, prowadzi badania wśród Ajnów i Oroków. Przebywa także w wiosce Najoro (22 kwietnia – 4 maja i 22 maja – 1 czerwca).
Pobyt w Tokio młodszego brata Bronisława – Józefa Piłsudskiego – wraz z Tytusem Filipowiczem, w ramach tajnej operacji Wieczór. Józef zamierza organizować oddziały wojskowe, wyszukując w armii rosyjskiej Polaków – jeńców wojny rosyjsko-japońskiej, aby wysłać ich na front mandżurski; bezskutecznie omawia ów projekt z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i ze Sztabem Generalnym.
Bronisław Piłsudski kontynuuje badania; udaje się łodzią z Tichmieniewska w górę rzeki Poronaj, a potem lądem na obszary w górnym biegu rzeki Tym, odwiedza zlokalizowane w pobliskiej dolinie rzecznej osady Niwchów, gdzie prowadzi badania (13 lipca – 9 sierpnia). Zatrzymuje się również we wsi Onor w Okręgu Tymowskim, zamieszkanej przez Rosjan (24 czerwca – 8 lipca i 2–25 września) oraz we wsi Rykowskoje (10 sierpnia – 1 września).
We wsi Rykowskoje przygotowuje sprawozdanie z działalności szkoły czytania i pisania w Najbuczi w sezonie 1903/1904.
Jednym z darów przekazywanych przez japoński konsulat dla szkółek zakładanych przez Bronisława była herbata tzw. cegiełkowa.
Przebywa we wsi Najoro. Z powodu wojny jego plany – uczestnictwo w Święcie Niedźwiedzia i otwarcie szkoły czytania i pisania dla dzieci Ajnów z Najoro oraz dzieci Oroków (Uilta) z Tichmieniewska – nie dochodzą do skutku.
Wyrusza do Korsakowa, gdzie intensywnie pracuje. Z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej – głód, podwyżki cen – rezygnuje z planowanych badań na zachodnim wybrzeżu. Zapewne wtedy postanawia opuścić Sachalin i zamieszkać na kontynencie.
Piłsudski odwiedza Sijancy, Najbuczi, Ai i Otosan.
Ostatni pobyt w Korsakowie, w związku ze zbliżającym się konfliktem wojennym i w oczekiwaniu inwazji japońskiej. Piłsudski porządkuje sprawy – zajmuje się wysyłką zebranych materiałów etnograficznych oraz odpowiednim ich zabezpieczeniem, tłumaczeniem zarejestrowanych tekstów, zebraniem danych statystycznych, dokonuje rozliczeń z wytwórcami materiałów itp.
W tym samym czasie trwają już gwałtowne zamieszki w Rosji, które doprowadzą do rewolucji w całym kraju, w tym na rosyjskim Dalekim Wschodzie.
Przebywa we Władimirowce (jap. Toyohara, obecnie Jużno-Sachalińsk), z trudnością zdobywa żywność na drogę.
W wiosce spotyka się z żoną Ciusammą i synem Sukezō, prawdopodobnie żegna się z nimi, planując w przyszłości przyjechać po rodzinę.
Bronisław Piłsudski, z problemami, dociera do wsi Onor, gdzie kończy zamówiony przez gubernatora Michaiła N. Lapunowa Projekt zasad bytu i zarządzania Ajnami z wyspy Sachalin. To nowatorska koncepcja samorządności mniejszości etnicznych.
Przebywa we wsi Rykowskoje; kończy pisać kolejno: Kilka informacji na temat indywidualnych osad ajnuskich na wyspie Sachalin oraz modyfikację przekazanego gubernatorowi Lapunowowi Projektu zasad bytu i zarządzania Ajnami z wyspy Sachalin, a także sprawozdania z nauczania czytania i pisania zrealizowanego zimą 1904/1905 roku.
Piłsudski zamyka raport z przebiegu wyprawy badawczej na Sachalinie dla przewodniczącego Rosyjskiego Komitetu Badań Środkowej i Wschodniej Azji W. Radłowa.
Piłsudski (jako członek stowarzyszony OIAK) wygłasza dwa wykłady na temat rezultatów badań na Sachalinie, pod patronatem OIAK.
Piłsudski planuje powrót do Europy wraz z rodziną, najpierw koleją, czyni starania o bilety, te nie nadchodzą. Po załamaniu się komunikacji lądowej zmienia koncepcję na powrót drogą morską. Odwiedza wieś Ai (już pod japońską okupacją), spotyka się ze swoją rodziną – Ciusammą i Sukezō. Rodzina Ciusammy nie wyraża zgody na wyjazd żony i syna Piłsudskiego, Bronisław rozstaje się z rodziną – jak się okaże – na zawsze.
W wiosce Ai na świat przychodzi córka Piłsudskiego Kiyo Kimura (po ślubie zmieniła nazwisko na Ōtani).
Udziela wywiadu reporterowi gazety „Hōchi Shimbun” (artykuł: Dwoje rzadkich gości z Władywostoku, „Hōchi Shimbun”, 7 stycznia); przedruk: „The Hokkaido Times”, 10 stycznia. Mieszka w Central Hotel w Tsukiji.
Piłsudski mieszka na drugim piętrze na tyłach Hakodateya w Owarichō w dzielnicy Kyōbashi. Podczas pobytu w Tokio utrzymuje bliskie kontakty z badaczami życia Ajnów, socjalistami, działaczkami na rzecz praw kobiet, artystami oraz z chińskimi rewolucjonistami związanymi z Minpōsha, takimi jak Huang Xing i Song Jiaoren, jak również z uchodźcami z Rosji. Pisze artykuły: Rosyjscy antropolodzy („Tōkyō Asahi Shimbun”, 8 lutego), Badania nad japońskimi kobietami („Hōchi Shimbun”, 9 marca), Badania obcokrajowców nad japońskimi kobietami („Hokkai Times”, 20 marca).
Pierwszą pracę na temat Ajnów, Sytuacja Ajnów na Sachalinie (część 1), w języku japońskim (tłum. Masaru Ueda) publikuje miesięcznik „Świat” („Sekai”, nr 26) wydawnictwa Keikanippōsha; jest to pierwsza część pracy pt. Kilka informacji na temat indywidualnych osad ajnuskich na wyspie Sachalin.
Bronisław Piłsudski opuszcza Nagasaki, wyrusza na statku „Dakota” należącym do amerykańskiej Great Northern Steamship Company, płynie przez Kobe, Jokohamę, przez Ocean Spokojny prosto do Seattle. Na statku intensywnie pracuje, publikuje drugą część Sytuacji Ajnów na Sachalinie („Sekai”, nr 27).
Fragment listu Józefa do Bronisława, będącego w Paryżu:
Kochany Bronisiu! Nareszcie! Nareszcie jesteś tak blisko mnie – gdy list ten będziesz czytał, że już cierpliwości żadnej nie mam […] Adres Zakopane Nowotarska Hyc Olesiak Piłsudska i drugi adres Topolowa 16 Kraków Piłsudska […] mój drogi i złoty a spiesz nie zwlekaj, czekam ciebie, strasznie marudzisz…
Podczas świąt Bożego Narodzenia Bronisława Piłsudskiego kolejno odwiedzają: jego najmłodsza siostra Ludwika, mieszkająca w Wilnie, oraz jego ciotka Stefania Lippman.
Dwaj bracia Piłsudscy spotkali się po raz pierwszy od dziewiętnastu lat w październiku 1906 roku. Miało to miejsce w Zakopanem, gdzie Bronisław przybył na zaproszenie Józefa, bezpośrednio po powrocie z wieloletniego zesłania i osiedlenia na Dalekim Wschodzie. Przez najbliższych osiem lat Galicja stała się nowym domem etnografa, do którego powracał z dłuższych i krótszych wojaży.
Pierwsze dwa tygodnie spędził na wypoczynku u brata i jego żony Marii. Stąd i później z Krakowa pisał listy, a w nich dzielił się odczuciami z siostrą: „Droga Zuleczko, oto nareszcie jestem […] wśród swoich. Wydaje mi się to dziwnem, że to jest prawda, że już zaczęło się nowe życie. Do którego się rwałem i marzyłem. Tak nie jest tu jeszcze ten szczery kraj rodzinny, jak nasza Litwa, […], lecz zawsze to już Europa. To Polska”, anonsował swój powrót szanowanemu profesorowi i byłemu zesłańcowi Benedyktowi Dybowskiemu, a także zwracał się do Futabateia Shimeia w Japonii, któremu wspominał o gotowości przystąpienia do pracy.
Na przełomie października i listopada Bronisław zwiedził Muzeum Tatrzańskie, które funkcjonowało w Zakopanem od siedmiu lat. Mieściło się wówczas w drewnianym dwukondygnacyjnym budynku, wyposażonym w małą wieżę obserwatorium meteorologicznego oraz dwie izby z eksponatami przyrodniczymi i krajoznawczymi. Z czasem narodziła się potrzeba nowej siedziby.
Zainspirowany przez Witkiewicza Piłsudski rozwinął wielostronną i pożyteczną działalność na Kresach Południowych. Wiele jego pomysłów, konsultowanych korespondencyjnie z „Wujaszkiem” w latach 1012-1914 zostało zrealizowanych przez jego następców, w tym utworzenie periodyku naukowego. Ukazujący się do dziś „Rocznik Podhalański”, przyjęty przez Muzeum Tatrzańskie, jest jednym z najciekawszych wydawnictw regionalnych w naszym kraju. Pierwszy numer, w którym publikowany jest artykuł Bronisława Piłsudskiego jest dostępny tutaj:
Na podstawie:
Antoni Kuczyński red.. Kochany wujaszku. Listy Bronisława Piłsudskiego do Stanisława Witkiewicza, Zakopane – Sulejówek 2016.
Jerzy M. Roszkowski, Witkiewiczowie – Piłsudscy. Wzajemne związki, „Rocznik Podhalański”, Tom XI:2016, s.87-99.
W tym roku we Władywostoku zostają wydane „Przegląd życia gospodarczego Ajnów na Sachalinie” oraz Kilka informacji na temat indywidualnych osad ajnuskich na wyspie Sachalin.
Bronisław Piłsudski z Marią Żarnowską przenoszą się do Lwowa, mieszkają przy ulicy Tureckiej 3. Piłsudski sprzedaje osiem cylindrów fonograficznych z kolekcji ajnuskiej i kilka fotografii. Jest to zapewne jeden ze szczęśliwszych okresów w jego życiu. Współpracuje z Benedyktem Dybowskim, z którym prowadził korespondencję jeszcze z Sachalinu. Żarnowska pobiera lekcje śpiewu, gdyż marzy o karierze zawodowej śpiewaczki. Przerywa naukę z powodu choroby – raka piersi.
Pobyt w Paryżu. Często zmienia mieszkanie (przeważnie w Dzielnicy Łacińskiej). Piłsudski chodzi do bibliotek, a także – zdaje się – uczestniczy w wykładach na Sorbonie. Bywa w towarzystwie polskich intelektualistów, m.in. Marii Skłodowskiej-Curie.
Pobyt w Londynie. Na Wystawie japońsko-brytyjskiej Bronisław Piłsudski spotyka się z Ajnami z doliny Saru (4 mężczyznami, 4 kobietami i dziećmi) demonstrującymi „Wioskę Ajnów”, przeprowadza z nimi wywiad, notuje ponad 50 opowieści. Sprzedaje także kilka ajnuskich wyrobów rękodzielniczych oraz wałków.
Powrót do Krakowa (przez Paryż); mieszka przy ul. Szlak 31 (w mieszkaniu Józefa Piłsudskiego).
Bronisław Piłsudski, zaproszony przez hrabiego Władysława Zamoyskiego, mieszka w Szkole Domowej Pracy Kobiet w Kuźnicach, nad „mydlarnią” w pokoju nr 4.
To tutaj przygotowuje do druku swoją najważniejszą książkę – Materials for the Study of the Ainu Language and Folklore pod redakcją prof. Jana Rozwadowskiego z Akademii Nauk w Krakowie.
Adomas Varnas (1879–1979), jeden z najwybitniejszych malarzy litewskich, w domu Stefana Żeromskiego tworzy portret Piłsudskiego w stroju ajnuskim. W rozmowach z malarzem Bronisław podejmuje zagadnienie tzw. krzyży litewskich, na temat których sam napisze w 1916 roku opracowanie. Varnas stworzy album z fotografiami.
Piłsudski przenosi się do „Korniłowiczówki”, domu swojego przyjaciela Tadeusza Korniłowicza, na Bystrem przy Drodze do Jaszczurówki 2 (obecnie ul. Oswalda Balzera 4). Tutaj mieszka do końca pobytu w Zakopanem. W domu tym mieszkają także Oktawia i Adaś Żeromscy, bywa Stefan Żeromski. W latach trzydziestych XX wieku właśnie w tym domu na strychu odnaleziono wałki, które pozostawił tam Piłsudski. Żeromski w tym właśnie roku uczynił Bronisława jednym z bohaterów opowiadania Uroda życia, gdzie nadał mu imię Gustaw Bezmian.
Przebywa krótko w Krakowie i Zakopanem, następnie wyjeżdża do Neuchâtel w Szwajcarii, próbując rozpocząć regularne studia etnologiczne.
Akademia Umiejętności w Krakowie publikuje główny artykuł Materials for the Study of the Ainu Language and Folklore.
Piłsudski wraca do Zakopanego na Bystre i jako przewodniczący Sekcji Ludoznawczej intensywnie pracuje nad organizacją i programem grupy krajoznawczo-badawczej; jej zasięg terytorialny rozszerzy na Orawę i Spisz. Działa także jako pracownik wykonawczy Towarzystwa Tatrzańskiego oraz jako szef redakcji nowo powstającego czasopisma „Rocznik Podhalański”.
Kończy prace redakcyjne pierwszego numeru „Rocznika Podhalańskiego”, który ukaże się ostatecznie w 1921 roku; we Wprowadzeniu zostaje zamieszczone wspomnienie o Bronisławie autorstwa Wacława Sieroszewskiego.
Angażuje się w pracę nad Encyklopedią polską, której zadaniem jest zapoznanie świata z faktami dotyczącymi nieistniejącej na mapach Polski. Nad encyklopedią pracowano niezależnie w Wiedniu, w Warszawie i w Lozannie. Piłsudski podjął się scalenia tego projektu.
Wraz z wybuchem I wojny światowej Bronisław włączył się w nurt pokojowej pracy na rzecz odzyskania niepodległości. Razem z innymi Polakami, którzy opuścili ogarniętą działaniami zbrojnym Galicję, znalazł się w Wiedniu, gdzie pod kuratelą biskupa Władysława Bandurskiego jesienią 1914 roku zrodził się pomysł przygotowania dzieła pt. „Polska. Rzecz o jej przeszłości i przyszłości”. Świadomość wagi tego przedsięwzięcia pochłonęła Bronisława, który odegrał ważną rolę w pierwszym etapie jego realizacji.
Piłsudski wyjeżdża do Lozanny jako oficjalny przedstawiciel grupy opracowującej encyklopedię frakcji wiedeńskiej i po ostrych sporach osiąga konsensus. Encyklopedia polska (w języku francuskim) zostaje wydana w latach 1919–1921 w szwajcarskim Fryburgu i Lozannie.
W tym roku w czasopiśmie „Żiwaja Starina” Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego ukazuje się artykuł Piłsudskiego Na niedźwiedzim święcie u Ajnów z wyspy Sachalin (w Polsce opublikowany w „Sfinksie” w 1909 roku).
Mieszka w Raperswilu, a także w Lozannie, Vevey, Zurychu, Genewie i we Fryburgu, gdzie mieści się redakcja Encyklopedii polskiej.
W Lozannie i w Genewie Piłsudski daje cykl wykładów Polacy w Syberii, które ukażą się drukiem w następnym roku w Le Puy-en-Velay, pieniądze ze sprzedaży w całości zostaną przeznaczone na działalność charytatywną.
Piłsudski odwiedza Le Puy-en-Velay, gdzie przetrzymywani są polscy jeńcy wojenni oraz wydawany jest dwutygodnik „Jeniec Polak”, zamieszcza w nim swój artykuł Polacy na Syberii (jako dodatek do czasopisma). Po powrocie z Le Puy zamierza wydawać gazetę adresowaną do tych właśnie czytelników.
Pisze „swoją ostatnią” wolę: apel o zgodę do walczących między sobą różnych frakcji, który zanosi osobiście wielu przyjaciołom. Jest to inicjatywa na rzecz powołania Ligi Wyrozumiałości. Niestety, nie znajduje ona poparcia.
Piłsudski, na prośbę przyjaciół, konsultuje się z lekarzem, prof. Babińskim, który stwierdza zaawansowaną sklerozę.
O 8.15 rano ciało Piłsudskiego znaleziono u wylotu Pont Mirabeau; identyfikacji dokonują Władysław Zamoyski i Władysław Mickiewicz.
Odsłonięcie popiersia Bronisława Piłsudskiego przed Sachalińskim Muzeum Regionalnym w Jużno-Sachalińsku.