Schemat rejsów Floty Ochotniczej na Sachalin (fotografia ze zbiorów W. Łatyszewa)

Dwa lata przed Bronisławem Piłsudskim analogiczną podróż odbył Edmund Płoski (1859-1942). Dzięki jego zapiskom znany jest dokładny przebieg transportu zesłańców na Sachalin na statku „Niżnij Nowgorod”, należącym do tak zwanej Floty Ochotniczej, obsługującej rejsy w służbie państwowej.

Warto wspomnieć, że po aresztowaniach członków tzw. Wielkiego Proletariatu w 1883 r. i licznych procesach, w wyniku których posypały się ciężkie kary, z karami śmierci włącznie, Płoski znalazł się w grupie kilkuset działaczy skazanych na zesłanie. Początkowo, przez rok, był więziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Biografowie piszą, że podczas śledztwa załamał się i złożył obciążające zeznania, jednak wkrótce je odwołał. Został skazany na pozbawienie wszelkich praw i 16 lat katorgi, a miejscem jego zesłania została wyspa Sachalin. Przebywał tam razem z żoną przez 12 lat. Następne lata spędził w Błagowieszczeńsku. Po rewolucji 1917 roku udało mu się wyjechać do Japonii, skąd przedostał się do Europy i osiadł w Limanowej w Galicji, gdzie pracował jako urzędnik. Zarówno w Aleksandrowsku na Sachalinie, jak w Nagasaki w Japonii i później w Limanowej, Edmund Płoski z żoną spotykali się z Bronisławem Piłsudskim. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, Płoski został prezesem Sądu Okręgowego we Włocławku. W II Rzeczypospolitej był senatorem, a od roku 1930 przeszedł na emeryturę.

Wspomniany statek odbywał stale kursy z Odessy na Sachalin, dookoła południowych półwyspów azjatyckich: Arabii, Indii i Indochin, transportując zesłańców skierowanych na Sachalin, a z powrotem wioząc do Odessy herbatę z Szanghaju i trochę towarów z Indii. Pomieszczenia dla więźniów znajdowały się pod pokładem w przedniej części statku.

Model okrętu „Niżnij Nowgorod” z Muzeum w Jużno Sachalińsku, foto. Prokofiew

Płoski tak przedstawia tę podróż:

„Pod pokładowe magazyny towarowe przegrodzono żelaznymi kratami i utworzono w ten sposób z każdego boku okrętu długie korytarze, po jakie 50 lub więcej metrów długości, a około 5 metrów szerokości. Środkowa część okrętu, mniej więcej takiej samej szerokości, przeznaczona była dla straży, zawierała w sobie otwory do dolnych pięter statku oraz schody łączące korpus okrętu z pokładem. Wzdłuż boków okrętu ciągnęły się pomosty z dwóch pięter tzw. „nary”. W nich mieli odbywać drogę aresztanci, przeważnie w pozycji leżącej, gdyż do ruchu mógł służyć tylko wąski około 2 1/2 metra pas podłogi, co dla 200 mniej więcej pasażerów kazamaty utrudniało wszelkie ruchy. W jednym końcu tej kazamaty, ku przodowi statku, mieściła się na pewnym podwyższeniu o 2-3 stopnie niewielka ubikacja, przeznaczona do mycia się oraz miejsce ustępowe. W tej ubikacji wolno było palić tytoń, nie było tam bowiem nic drewnianego, w kazamacie zaś sypialnej najsurowiej było zakazane palenie. W ściance okrętu, pod samym sufitem (pokładem) było z dziesięć okienek okrągłych, wielkości dużego talerza, przez które z trudnością przechodziła głowa. Przepuszczały one trochę światła i trochę świeżego powietrza, o ile morze było spokojne i można było trzymać te okienka (tzw. iluminatory) otwartymi. Podczas dużej fali okienka zamykano i zaśrubowywano szczelnie ramy, tak, iż otworzyć je rękami było niemożliwe. W tym stanie jedyną wentylacją były rury przeprowadzone na pokładzie oraz otwór w środkowej kazamacie prowadzącej na pokład. W gorącej strefie wentylacja ta była niewystarczająca tak dalece, że ludzie wewnątrz kazamatów dusili się z braku powietrza. Od czasu do czasu ten i ów mdlał, wynoszono go na pokład, oblewano woda, czucono i z powrotem wprowadzano do kazamaty. Takich omdleńców, nieraz kilkadziesiąt osób na dzień wynoszono. Dla odświeżenia powietrza w kazamacie, wyprowadzano wszystkich na pokład pod prysznic, na tak zresztą szczupłej powierzchni urządzony, że ludzie musieli szczelnie stać, ciało przy ciele. Świeża oceaniczna woda, oczywiście mocno orzeźwiała, ale tak szczelne stykanie się ciał powodowało zarażanie się wzajemne chorobami skórnymi, zwłaszcza nagminnie nieraz w tej ciasnocie i brudzie panującymi owrzodzeniami tropikalnymi (po rosyjsku „tropiczeskija syp”). Nie była to choroba złośliwa, łatwo dawała się leczyć, ale sprawiała dużo cierpień, bo puchły przy tym gruczoły pachwinowe, utrudniało to wszelkie ruchy i sprawiało dotkliwy ból. Po wyjściu w okolice chłodniejsze, owrzodzenia goiły się same przez się dość prędko”.

Kolejną deprywacją, szczególnie dotkliwą w tropikach, był brak wody zdatnej do picia. W wielkiej, szczelnie przykrytej beczce znajdowała się woda rzeczna lub destylowana, wcześniej używana do chłodzenia maszyn napędzających statek. Więźniowie mogli ją pić przez rurki. Urządzenie to siało choroby i obrzydzenie, tylko nieliczni z niego korzystali.

Najwyższą władzę na okręcie posiadał gubernator z Odessy. Miał szerokie uprawnienia, mógł każdego skazać na karę śmierci bez sądu. Gdy zdarzył się na pokładzie pożar wywołany przez więźniów, kazał ich za występek powiesić dla przykładu, egzekucji jednak nie wykonano. Winni otrzymali tylko po kilkadziesiąt batów, z czego się bardzo cieszyli.

W poszczególnych strefach klimatycznych mijanych po drodze zesłańcom towarzyszyły upały, dokuczliwe zimno oraz brak powietrza i choroba morska. Przez małe okienka nie zawsze można było podziwiać krajobrazy. Widok Konstantynopola nie urzekł Płoskiego. Pisał, że podróż przez Kanał Sueski trwała dwa dni, po tym statek wypłynął na Morze Czerwone. Wielką niespodzianką dla więźniów było wyprowadzenie ich małymi grupkami na pokład i rozkucie z kajdan:

„Jakże lekko i swobodnie stąpały nogi bez tego ciężaru, a zwłaszcza jak przyjemnie było pozbyć się tego ustawicznego brzęku, jakie sprawiało chodzenie dziesiątków ludzi. Ten brzęk zrazu był dla słuchu i dla mózgu istna torturą. Z czasem słuch i mózg stępiały i na to już cierpieniem nie reagowały. Ale cierpienie to w jakiejś podświadomości istniało i od czasu do czasu przybierało charakter ostrzejszy. To tak zwane przyzwyczajenie się do czegoś, nie oznacza wcale, aby to coś przestało sprawiać cierpienie, tylko na to cierpienie już się uwagi nie zwraca. Zrzucenie kajdan było pierwszym krokiem ku wolności”.

Wielkie upały jakie miały miejsce w czasie płynięcia przez Morze Czerwone stanowiły istne tortury, wielu zesłańców mdlało nawet kilka razy dziennie. Płoski pisze, ze ten pięciodniowy okres był czasem wielkich tortur. Dopiero wyjście na Ocean Indyjski stało się dobrodziejstwem, choć wiał wiatr i więźniowie chorowali na chorobę morską, to lepiej znosili ten stan niż męczące upały. To one sprawiły, że wielu pasażerów zrzucało ubrania i chodziło nago. Upały powodowały także brak apetytu, choć jedzenie znacznie się poprawiło. Była zupa z mięsem, taka sama jak dostawali marynarze, w ilościach dowolnych. W portach, do których zawijano w Kolombo i Singapurze, zakupiono dla więźniów owoce południowe, a nawet dawano im czerwone wino i zwiększono porcje herbaty. Miały one zapobiegać rozwojowi szkorbutu wśród aresztantów. Wielką sensacją okazało się rozdanie mydła o zapachu ananasowym, które niektórzy w całości skonsumowali.

Port w Nagasaki pod koniec XIX wieku (fotografia ze zbiorów W. Łatyszewa)

W lipcu podróżujący przekroczyli równik. Dopiero w pobliżu Nagasaki zrobiło się chłodniej i stan zdrowia wielu się poprawił. Szczęśliwie okręt, na którym płynął Płoski nie nawiedziły uciążliwe epidemie, jak na innych statkach np. na „Kostromie”, na którym płynęły na Sachalin kobiety, a wśród nich żona Płoskiego i rodziny zesłanych. Było tam dziennie około 60 śmiertelnych przypadków. Po parodniowym pobycie w Nagasaki okręt wyruszył do Władywostoku. Teraz wszyscy musieli wkładać na siebie ubrania, aby uniknąć wielkich chłodów, zwłaszcza nocą. Niektórzy otrzymali nawet kożuchy, choć była połowa sierpnia. Tygodniowy postój we Władywostoku był rodzajem kwarantanny.

Port we Władywostoku pod koniec XIX wieku, w głębi zatoki po prawej stronie okręt „Niżnij Nowgorod” (fotografia ze zbiorów W. Łatyszewa)

Na pokład weszła komisja lekarska, oglądała więźniów, badała płuca i serca. Nikogo nie zatrzymano. Wszyscy gorączkowo wypatrywali Sachalinu. Wielu pytało, jak daleko jest Sachalin od Ameryki? Czy myślano o ucieczce do tego dalekiego i lepszego kraju – kto to wie? Z wielkim niedowierzaniem przyjmowano wyjaśnienia Płoskiego o nierealnych marzeniach, co do możliwości ucieczki. W końcu sierpnia „Niżnij Nowgorod” przybył do wybrzeży Sachalinu. Wszyscy chcieli zobaczyć ten groźny ląd, gdzie mieli spędzić dalsze życie. Jednak mgła zasnuła całą wyspę:

„Okręt stał na kotwicy daleko od brzegów, kołysząc się na falach. Od czasu do czasu rykiem syreny zawiadamiał mieszkańców o swoim przybyciu i czekał na przybycie łodzi do wyładowania ludzi i towarów. Oczekiwaliśmy tego z niecierpliwością i my. Życie więzienne ma to do siebie, że zawsze pragnie się zmiany, choć się nawet wie, że zmiana będzie na gorsze. Ale teraźniejszość, choćby nawet, jak na stosunki więzienne, dość łagodna, prędko w bezczynności i ciągłej przymusowej kontemplacji dokucza, zawsze pragnie się zmian i wydaje się, że już gorzej, jak obecnie, być nie może. To też wśród aresztantów zwłoka w przybyciu łodzi do wyładunku powodowała niecierpliwą żądzę przyśpieszenia wyładunków”.

Przystań w Aleksandrowsku, widoczne molo do którego nie przybijał sam statek, z powodu płycizny, lecz jedynie barki, wysyłane po pasażerów i załadunek na statek zacumowany dalej od brzegu (fot. ze zbiorów Polskiej Akademii Umiejętności, dar Bronisława Piłsudskiego)

Przybyły trzy wielkie łodzie, do których zmieściło się po 50 osób. Wszystkich pasażerów statku było 800, więc łodzie przybywały kilkakrotnie. Wielka fala, rozkołysane morze i deszcz sprawiły postrach wśród pasażerów. Widziany brzeg ciągle się oddalał, a małe łódeczki przechylały się na bok, wywołując paniczny strach:

„Ta godzina jazdy do przystani wywołała wśród aresztantów więcej strachu, niż cała podróż z Odessy do brzegów sachalińskich. Ale wszystko ma swój koniec. Stanęliśmy szczęśliwie, choć mocno przemoczeni, na pomoście przystani.”

Barka z zesłańcami przycumowana na Przystani Aleksandrowskiej (fot. ze zbiorów Polskiej Akademii Umiejętności, dar Bronisława Piłsudskiego)

Na podstawie

Anna Maria Stogowska, Okrętem na zesłanie. Edmund Płoski na Sachalinie, https://zeslaniec.pl/51/Stogowska.pdf