Zakopane

POWRÓT

Działalność

Od 1908 roku Bronisław związany był z Zakopanem, gdzie rozpoczął badania nad góralszczyzną. Zebrał kolekcję charakteryzującą kulturę Podhala dla Muzeum Etnograficznego w Petersburgu.

Jego drugi pobyt w Zakopanem rozpoczął się we wrześniu 1911 roku. Piłsudski odwiedził wielkiego posiadacza ziem podhalańskich, hrabiego Władysława Zamoyskiego, wiceprezesa Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego. Do kwietnia następnego roku mieszkał w Kuźnicach, w pokoju gościnnym Szkoły Domowej Pracy Kobiet, prowadzonej przez matkę Władysława, Jadwigę, i jego siostrę Marię. W rozmowie z hrabią Bronisław zasugerował utworzenie zespołu do badań tutejszych okolic. Juliusz Zborowski, pierwszy, wieloletni dyrektor Muzeum Tatrzańskiego wspominał po latach:

„Bez grosza, cierpiący nieraz dotkliwą biedę, skupia Bronisław Piłsudski koło siebie kilkunastu zasiedziałych przybyszów i zbiera z talentem grosz do grosza od zamożnych i mniej zamożnych”. Adam Uziębło, który mniej więcej w tym czasie poznał Piłsudskiego, tak potem opisywał wrażenie, jakie ten na nim zrobił: „Aż wreszcie zjawił się człowiek nowy, człowiek istotnie o wykształceniu etnograficznym, z wyrobionym już nazwiskiem, nazwiskiem głośnym skądinąd. Był nim Bronisław Piłsudski, król Ajnosów. „Król” niemal autentyczny. Uczony z prawdziwego zdarzenia. […] W tym siwiejącym nieco panu, starannie ubranym, o niedużej przystrzyżonej bródce było coś niezmiernie pociągającego. Wszędzie, gdzie tylko się ukazał, był jakby u siebie w domu, przy swoich. Po raz pierwszy spotkany człowiek – był mu już bliski. Nie było w nim ani śladu jakowejś sentymentalnej rozlewności. Nie, pan Bronisław nie gadał wiele o sobie, nie zwierzał się, nie narzucał swojej osoby. Ale jakoś się tak zdarzało, że po paru minutach rozmowy już wiedział, z kim ma do czynienia. Już wiedział, co ten nowy znajomy umie, co go pociąga. I już po chwili zwracał się o jakieś wyjaśnienia, a może o radę, jak urządzić to lub owo, jak można pomóc komuś w jego pracy. Jak dostać się tam a tam. Niebawem rozmowa schodziła na sprzączki, pasy kute, łyżniki, malowidła na szkle i świątki przydrożne; na garnki i odrzwia. I jakoś z tych rozmów samo wychodziło, że sprawa zabytków jest bardzo pilna, że trzeba je zbierać najstaranniej”.

Z inicjatywy Piłsudskiego powstał zespół do badań okolic jako Sekcja Ludoznawcza Towarzystwa Tatrzańskiego. Inicjator został jej kierownikiem, organizując badania nad folklorem podhalańskim. Oprócz górali tatrzańskich interesował się również mieszkańcami Orawy i Spiszu, które należały do terytorium Węgier. W Zakopanem Piłsudski poznał dalekiego krewnego – Stanisława Witkiewicza. To głównie pod jego wpływem podjął temat górali. Bronisław dążył do budowy nowego gmachu Muzeum Tatrzańskiego, przygotowanego do zbierania eksponatów i tworzenia wystaw. Istniejące od 1888 roku muzeum mieściło się wówczas w prywatnym budynku, biblioteka i sala konferencyjna były od niego oddalone. Nad założeniami projektowymi nowego gmachu i ekspozycją etnograficzną współpracował właśnie ze Stanisławem Witkiewiczem. Ten znany malarz, pisarz i architekt, twórca tzw. stylu zakopiańskiego, nadzorował budowę, pod którą kamień węgielny wmurowano 3 sierpnia 1913 roku. Piłsudski nie mógł wziąć udziału w ceremonii, gdyż przebywał wówczas w Brukseli. Pokaźny wkład finansowy w powstający budynek wniósł wspomniany wcześniej Zamoyski. Prace budowlane ukończono po ponad 10 latach od podjęcia decyzji o budowie, w 1922 roku, czyli już po śmierci Piłsudskiego. W muzeum znajduje się 170 eksponatów zebranych przez niego w latach 1912 i 1913.

W drugiej dekadzie kwietnia 1912 roku przeprowadził się do willi należącej do lekarza Tadeusza Korniłowicza w Bystrem, które było wówczas małą wioską w połowie drogi z Zakopanego do Kuźnic. Korniłowicz był przyjacielem Bronisława, członkiem Sekcji Ludoznawczej Towarzystwa Tatrzańskiego. Po 18 latach na poddaszu tej willi, zwanej Korniłowiczówką, zostały odkryte walki woskowe Piłsudskiego. Na ścianie pokoju, w którym mieszkał wisiał portret namalowany przez Adomasa Varnasa, jednego z najwybitniejszych pejzażystów litewskich. Malarstwa uczył się on w Petersburgu, Krakowie i Genewie. We wspomnieniach pisał, że poznał Piłsudskiego w Zakopanem i tam, w domu należącym do pisarza Stefana Żeromskiego, namalował jego portret w stroju ajnuskim. Piłsudski miał wtedy 46 lat. Warto dodać, że w powieści Żeromskiego „Uroda życia”, napisanej w Paryżu w latach 1911–1912, pojawia się postać Gustawa Bezmiana, z całą pewnością wykreowana pod wpływem opowieści usłyszanych od Piłsudskiego. Powieść ta porusza dwa tematy: odzyskiwanie świadomości narodowej przez osobę rzuconą w obce środowisko, w którym się już zasymilowała, oraz poszukiwanie swojego miejsca w ojczyźnie, do której wraca się po wielu latach nieobecności.

Od stycznia 1913 roku Bronisław Piłsudski uczęszczał jako wolny słuchacz na wykłady na Uniwersytecie Neuchâtel. Ponieważ był tam krótko, można uznać, że jego celem nie było zdobycie tytułu naukowego – z zapałem uczył się muzealnictwa z myślą o Muzeum Tatrzańskim. Warto pamiętać, że zwiedził liczne muzea, m.in. w Sapporo, Tokio, Nowym Jorku, Pradze, Wiedniu, Berlinie. Paryżu, Londynie i Brukseli. W Polsce wykorzystał wiedzę i umiejętności z zakresu muzealnictwa zdobyte w Rosji i na Zachodzie. W roku 1911 przedstawił raport „O zadaniach i metodach etnograficznych”, a w roku następnym – trzy: „O różnych sposobach zbierania materiałów etnograficznych dla Muzeum w Zakopanem”, „Wrażenia z podróży na Słowację” oraz „Wspomnienia z Japonii”. Poza tym był inicjatorem i głównym redaktorem planowanego czasopisma „Rocznik Podhalański”. Niestety przygotowany przez niego pierwszy tom ukazał się po jego śmierci.

Rezultaty badań nad góralami, zatytułowane „Almen-Viehzucht im Tatra-Gebirge” („Pasterstwo halne w Tatrach”), opublikował w czasopiśmie Szwajcarskiego Towarzystwa Etnograficznego w 1916 roku. Rok wcześniej przybył do Szwajcarii. Mieszkał miedzy innymi w Zurichu u Gabriela Narutowicza, z którym był spowinowacony, ale miejscem jego pobytu był przede wszystkim nieodległy Rapperswil, gdzie znajdowało się polskie muzeum z dobrze wyposażoną biblioteką. W niej przesiadywał najczęściej – czytał i pisał czując potrzebę spełnienia.

Na podstawie:

Antoni Kuczyński, Bronisław Piłsudski (1866−1918) zesłaniec i badacz kultury ludów Dalekiego Wschodu, „Niepodległość i Pamięć” 2015, 22/2 (50), s. 7-93  

Kazuhiko Sawada, Opowieść o Bronisławie Piłsudskim. Polak nazwany Królem Ajnów, Sulejówek 2021