Etnografia

Niwchowie

POWRÓT
Działalność

Bronisław Piłsudski zainteresował się na Sachalinie rdzennymi mieszkańcami wyspy w sposób naturalny, lecz wkrótce obserwowanie ich życia, obyczajów, poznawanie języka, rozważania nad tym, jak można pomóc tym ludom, które skazane były na podległość w procesie kolonizacji, jak zmniejszyć ciężar, jaki na ich życie kładły bezwzględne procesy polityczne, stało się jego pasją. Tak się złożyło, że Rosja, a w mniejszym stopniu także Japonia, w czasie gdy Piłsudski przebywał na Sachalinie, zaczęły przykładać większą wagę do poznania tych ludów i umieszczenia ich w jakiś sposób w programie kolonizacji.

Już w miejscu pierwszego osadzenia w kolonii karnej, w Rykowskim (czasami spotykamy się z nieodmienianiem tej nazwy, jako Rykowskoje), położonym kilkanaście kilometrów od portu w Aleksandrowsku, zamieszkiwali w swoich osadach Niwchowie, znani raczej pod ówcześnie rozpowszechnioną nazwą Gilaków. Piłsudski spotykał ich podczas zwykłej pracy na terenie Rykowskiego, jako pomocników w czynnościach administracji – przewodników, tłumaczy, wioślarzy, dostarczycieli ryb.

Ulica we wsi Rykowskoje. Zdjęcie z „Albumu Bronisława Piłsudskiego zawierającego fotografie Sachalinu” w zbiorach Polskiej Akademii Umiejętności.

W czasie pierwszego roku pobytu w Rykowskim Piłsudski zatrudniony był najpierw w warsztacie ciesielskim, a następnie – od wiosny 1889 roku, w kancelarii więziennej. Równolegle, od 1888 roku udzielał lekcji dzieciom osadników i urzędników rosyjskich.

Piłsudski, spotykając Niwchów na co dzień, podejmował rozmowy z nimi, poznając powoli ich język. Język Niwchów uchodzi za niezwykle trudny i kto wie, czy zbliżenie z językiem litewskim w młodości w Zułowie, nie ułatwiło mu nauki tak obcego języka. Jego niezwykła łatwość w nawiązywaniu kontaktu, łagodny charakter i prostota obejścia, powodują, że Niwchowie chętnie zbliżają się do niego.

W 1890 roku los sprawia, że do Rykowskiego przybywa skazany na katorgę Lew Jakowlewicz Szternberg, narodnik, który podobnie jak Piłsudski, lecz z większym rozmachem, prowadzi własne badania etnograficzne. Pod wpływem spotkań z nim i rozmów, Piłsudski rozpoczyna systematyczne gromadzenie materiałów językowych, przedmiotów, starannie notuje wypowiedzi, zapisuje pieśni, opowieści, uwagi na temat obyczaju.

W rezultacie, po kilku latach systematycznej pracy, owocem jej staje się unikalny zapis „oratury” (tradycji mówionej) oraz obyczaju Niwchów.

Piłsudski, z wielkim współczuciem myślący na temat przyszłości tej mniejszości – odnosząc jej los do losu innych mniejszości uciskanych w systemie carskiej Rosji – podsumowuje swoje uwagi w znakomitym i starannie opracowanym artykule „Nużdy i potriebnosti sachalińskich gilakow” (Położenie i potrzeby sachalińskich Gilaków) opublikowanym w 1898 roku. Artykuł ten otwarł Piłsudskiemu drogę do dalszych prac badawczych i wpłynął na decyzję o przyznaniu mu stanowiska kustosza w muzeum we Władywostoku oraz sekretarza władywostockiego oddziału prestiżowego i prężnego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.

Strona tytułowa Poezyi Gilaków. 

W roku 1899 zostaje kustoszem muzeum we Władywostoku, pełniąc jednocześnie funkcję sekretarza władywostockiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Zdobycie stałego zatrudnienia pozwoliło B. Piłsudskiemu na usystematyzowanie zebranych przed laty materiałów, uzupełnienie braków i głębsze studia etnograficzne. W roku 1903 wspólnie z W. Sieroszewskim wyruszył on na wyspę Hokkaido, w celu zbadania pod względem językowym i etnograficznym zamieszkałych tam Ajnów.

Po przyjeździe na ziemie polskie w 1906 roku, nie mógł jednak B. Piłsudski powrócić na Wileńszczyznę, do Zułowa w pow. święciańskim. Zatrzymał się w Krakowie z myślą, że tutaj będzie mógł opracować swe materiały etnograficzne. Przeliczył się jednak. Brak stałego miejsca zatrudnienia towarzyszy mu przez cały okres krakowski. Borykając się z trudnościami finansowymi nie zaniedbuje jednak B. Piłsudski swych zainteresowań ludoznawczych. Przebywając na Podhalu prowadzi badania etnograficzne oraz zakłada w roku 1911 sekcję etnograficzną, przy Towarzystwie Tatrzańskim w Zakopanem.

W okresie tym poznaje się z Juliuszem Zborowskim, który wiele lat później napisze o nim w „Ziemi” (1934, nr 1-4, s. 1) jako o „miłośniku Podhala, grasującym w Nowym Targu i okolicach”. Mieszkając na przemian raz w Krakowie, raz w Zakopanem opracowuje B. Piłsudski swe zbiory sachalińskie. Korzystając z wydatnej pomocy językoznawcy Jana Rozwadowskiego przygotowuje do druku pracę o folklorze i języku Ajnów – Materials for the Study of the Ainu Language and Folklore, Kraków 1912, stanowiącą do dnia dzisiejszego podstawowe opracowanie z tego zakresu. Drukuje również parę artykułów na łamach czasopisma etnograficznego „Lud” – Szamanizm u tubylców na Sachalinie, Lud, 1909, t. 14, s. 261-274 i tamże 1910, t. 16, s. 117-132 oraz Poezjya Gilaków, tamże 1911, t. 17, s. 95-12:3 i Trąd wśród Giliaków i Ajnów, tamże, 1912, t. 18, s. 79-91.

Wyniki prac badawczych B. Piłsudskiego zapewniły mu szeroki rozgłos w ówczesnych środowiskach etnograficznych w kraju i za granicą. Niestety jednak, brak studiów uniwersyteckich był główną przeszkodą uniemożliwiającą zatrudnienie go na uniwersytecie w Krakowie. W okresie pierwszej wojny światowej wyjeżdża on z kraju, przebywał początkowo w Szwajcarii, a potem w Paryżu, gdzie umiera śmiercią tragiczną 1918 roku.

Drukowany dorobek B. Piłsudskiego nie jest wielki, ale to co napisał stanowi bez wątpienia poważną wartość w literaturze przedmiotu. Na jego pracę o kulcie niedźwiedzia powołuje się badacz tego problemu A. F. Anisimov, (1950, s. 309, 313-314, 318), a na opracowanie ’-’ tubylcach Sachalinu M. G. Levin, (1958, s. 123-124). Patrząc na badania naukowe B. Piłsudskiego musimy zawsze pamiętać, że opublikowane prace są tylko częścią bogatych materiałów zgromadzonych na Sachalinie i Hokkaido. Niezależnie od materiału etnograficznego zebrał on także teksty starych podań, baśni i pieśni, które posiadają duże znaczenie dla folklorystyki. Część tych zbiorów z zakresu języka i folkloru Niwchów (Giliaków) odstąpił B. Piłsudski, L. Szternbergowi, rosyjskiemu zesłańcowi, z którym zaprzyjaźnił się i badał wspólnie kulturę tego ludu.

Zapisane przez B. Piłsudskiego cztery poematy gilackie weszły w skład zbioru L. Szternberga – Matieriały po izuceniju giliatskogo jazyka i folklora, St. Petersburg 1908, który tylko w przedmowie do pracy zaznaczył ich pochodzenie. Część zebranych przez B. Piłsudskiego materiałów pozostała w rękopisie i znajduje się w Archiwum Akademii Nauk ZSRR, w zespole fond 282, pod nr 142 jako Piłsudski B. i Szternberg L. – „Teksty gilackie” (I. S; Vdovin, 1954, s. 163, R. Jakobson, G. Hiittl-Worth, J. F. Beebe, 1957, s. 100).

Osobne dzieje przeszły wałki fonograficzne z pieśniami Ajnów, które przywiózł B. Piłsudski do kraju. Uważane przez pewien czas za zaginione odnalazły się o czym pisze Jerzy Bańczerowski w artykule Zapisy fonograficzne Ajnów, „Biuletyn Fonograficzny”, 1964, VI, s. 91-96.

Przebywając wśród tubylców Sachalinu starał się nasz rodak polepszyć warunki ich życia, domagał się poszanowania ich kultury, zwalczał przekupstwo i łapownictwo carskich urzędników. W jego luźnych notatkach zachowała się wzmianka, będąca odbiciem jego ogromnie pozytywnego i współczującego stosunku do ludności miejscowej.

Zobacz również
Zagadki Olczów (Uiltów)

W okresie po powrocie z Japonii Piłsudski zetknął się po ...

Maria

Maria urodziła się w Wilnie w 1873 roku. Tak pisał ...

Filmografia

Witold Stefanowicz, Starszy brat, TVP, 1989, 45 min. Stefan Szlachtycz, ...

Bronisław Piłsudski jako pionier edukacji rdzennych mieszkańców Sachalinu

Zaczynem nauczycielskiej działalności Piłsudskiego był pobyt we wsi Rykowskoje, w ...