Niwchowie

POWRÓT

Działalność

Bronisław Piłsudski zainteresował się na Sachalinie rdzennymi mieszkańcami wyspy w sposób naturalny, lecz wkrótce obserwowanie ich życia, obyczajów, poznawanie języka, rozważania nad tym, jak można pomóc tym ludom, które skazane były na podległość w procesie kolonizacji, jak zmniejszyć ciężar, jaki na ich życie kładły bezwzględne procesy polityczne, stało się jego pasją. Tak się złożyło, że Rosja, a w mniejszym stopniu także Japonia, w czasie gdy Piłsudski przebywał na Sachalinie, zaczęły przykładać większą wagę do poznania tych ludów i umieszczenia ich w jakiś sposób w programie kolonizacji.

W czasie pierwszego roku pobytu w Rykowskim Piłsudski zatrudniony był najpierw w warsztacie ciesielskim, a następnie – od wiosny 1889 roku, w kancelarii więziennej. Równolegle, od 1888 roku udzielał lekcji dzieciom osadników i urzędników rosyjskich.

Piłsudski, spotykając Niwchów na co dzień, podejmował rozmowy z nimi, poznając powoli ich język. Język Niwchów uchodzi za niezwykle trudny i kto wie, czy zbliżenie z językiem litewskim w młodości w Zułowie, nie ułatwiło mu nauki tak obcego języka. Jego niezwykła łatwość w nawiązywaniu kontaktu, łagodny charakter i prostota obejścia, powodują, że Niwchowie chętnie zbliżają się do niego.

W 1890 roku los sprawia, że do Rykowskiego przybywa skazany na katorgę Lew Jakowlewicz Szternberg, narodnik, który podobnie jak Piłsudski, lecz z większym rozmachem, prowadzi własne badania etnograficzne. Pod wpływem spotkań z nim i rozmów, Piłsudski rozpoczyna systematyczne gromadzenie materiałów językowych, przedmiotów, starannie notuje wypowiedzi, zapisuje pieśni, opowieści, uwagi na temat obyczaju.

W rezultacie, po kilku latach systematycznej pracy, owocem jej staje się unikalny zapis „oratury” (tradycji mówionej) oraz obyczaju Niwchów.

Piłsudski, z wielkim współczuciem myślący na temat przyszłości tej mniejszości – odnosząc jej los do losu innych mniejszości uciskanych w systemie carskiej Rosji – podsumowuje swoje uwagi w znakomitym i starannie opracowanym artykule „Nużdy i potriebnosti sachalińskich gilakow” (Położenie i potrzeby sachalińskich Gilaków) opublikowanym w 1898 roku. Artykuł ten otwarł Piłsudskiemu drogę do dalszych prac badawczych i wpłynął na decyzję o przyznaniu mu stanowiska kustosza w muzeum we Władywostoku oraz sekretarza władywostockiego oddziału prestiżowego i prężnego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.

W roku 1899 zostaje kustoszem muzeum we Władywostoku, pełniąc jednocześnie funkcję sekretarza władywostockiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Zdobycie stałego zatrudnienia pozwoliło B. Piłsudskiemu na usystematyzowanie zebranych przed laty materiałów, uzupełnienie braków i głębsze studia etnograficzne. W roku 1903 wspólnie z W. Sieroszewskim wyruszył on na wyspę Hokkaido, w celu zbadania pod względem językowym i etnograficznym zamieszkałych tam Ajnów.

Po przyjeździe na ziemie polskie w 1906 roku, nie mógł jednak B. Piłsudski powrócić na Wileńszczyznę, do Zułowa w pow. święciańskim. Zatrzymał się w Krakowie z myślą, że tutaj będzie mógł opracować swe materiały etnograficzne. Przeliczył się jednak. Brak stałego miejsca zatrudnienia towarzyszy mu przez cały okres krakowski. Borykając się z trudnościami finansowymi nie zaniedbuje jednak B. Piłsudski swych zainteresowań ludoznawczych. Przebywając na Podhalu prowadzi badania etnograficzne oraz zakłada w roku 1911 sekcję etnograficzną, przy Towarzystwie Tatrzańskim w Zakopanem.

Zobacz POLONA Bronisław Piłsudski „Poezya Gilaków”

Zobacz: Działalność/Muzealnictwo/Zakopane

W okresie tym poznaje się z Juliuszem Zborowskim, który wiele lat później napisze o nim w „Ziemi” (1934, nr 1-4, s. 1) jako o „miłośniku Podhala, grasującym w Nowym Targu i okolicach”. Mieszkając na przemian raz w Krakowie, raz w Zakopanem opracowuje B. Piłsudski swe zbiory sachalińskie. Korzystając z wydatnej pomocy językoznawcy Jana Rozwadowskiego przygotowuje do druku pracę o folklorze i języku Ajnów – Materials for the Study of the Ainu Language and Folklore, Kraków 1912, stanowiącą do dnia dzisiejszego podstawowe opracowanie z tego zakresu. Drukuje również parę artykułów na łamach czasopisma etnograficznego „Lud” – Szamanizm u tubylców na Sachalinie, Lud, 1909, t. 14, s. 261-274 i tamże 1910, t. 16, s. 117-132 oraz Poezjya Gilaków, tamże 1911, t. 17, s. 95-12:3 i Trąd wśród Giliaków i Ajnów, tamże, 1912, t. 18, s. 79-91.

Wyniki prac badawczych B. Piłsudskiego zapewniły mu szeroki rozgłos w ówczesnych środowiskach etnograficznych w kraju i za granicą. Niestety jednak, brak studiów uniwersyteckich był główną przeszkodą uniemożliwiającą zatrudnienie go na uniwersytecie w Krakowie. W okresie pierwszej wojny światowej wyjeżdża on z kraju, przebywał początkowo w Szwajcarii, a potem w Paryżu, gdzie umiera śmiercią tragiczną 1918 roku.

Drukowany dorobek B. Piłsudskiego nie jest wielki, ale to co napisał stanowi bez wątpienia poważną wartość w literaturze przedmiotu. Na jego pracę o kulcie niedźwiedzia powołuje się badacz tego problemu A. F. Anisimov, (1950, s. 309, 313-314, 318), a na opracowanie ’-’ tubylcach Sachalinu M. G. Levin, (1958, s. 123-124). Patrząc na badania naukowe B. Piłsudskiego musimy zawsze pamiętać, że opublikowane prace są tylko częścią bogatych materiałów zgromadzonych na Sachalinie i Hokkaido. Niezależnie od materiału etnograficznego zebrał on także teksty starych podań, baśni i pieśni, które posiadają duże znaczenie dla folklorystyki. Część tych zbiorów z zakresu języka i folkloru Niwchów (Giliaków) odstąpił B. Piłsudski, L. Szternbergowi, rosyjskiemu zesłańcowi, z którym zaprzyjaźnił się i badał wspólnie kulturę tego ludu.

Zapisane przez B. Piłsudskiego cztery poematy gilackie weszły w skład zbioru L. Szternberga – Matieriały po izuceniju giliatskogo jazyka i folklora, St. Petersburg 1908, który tylko w przedmowie do pracy zaznaczył ich pochodzenie. Część zebranych przez B. Piłsudskiego materiałów pozostała w rękopisie i znajduje się w Archiwum Akademii Nauk ZSRR, w zespole fond 282, pod nr 142 jako Piłsudski B. i Szternberg L. – „Teksty gilackie” (I. S; Vdovin, 1954, s. 163, R. Jakobson, G. Hiittl-Worth, J. F. Beebe, 1957, s. 100).

Osobne dzieje przeszły wałki fonograficzne z pieśniami Ajnów, które przywiózł B. Piłsudski do kraju. Uważane przez pewien czas za zaginione odnalazły się o czym pisze Jerzy Bańczerowski w artykule Zapisy fonograficzne Ajnów, „Biuletyn Fonograficzny”, 1964, VI, s. 91-96.

Przebywając wśród tubylców Sachalinu starał się nasz rodak polepszyć warunki ich życia, domagał się poszanowania ich kultury, zwalczał przekupstwo i łapownictwo carskich urzędników. W jego luźnych notatkach zachowała się wzmianka, będąca odbiciem jego ogromnie pozytywnego i współczującego stosunku do ludności miejscowej.